Miejscowość Baia była ważnym średniowiecznym miastem zamieszkanym przez kupców i rzemieślników różnego pochodzenia (Rumunów, Sasów, Węgrów, Ormian, Polaków). Szybki rozwój miejscowości mógł być możliwy również dzięki położeniu na dawnym i ważnym szlaku handlowym.
Baia była pierwszą stolicą Mołdawii. W roku 1359r. od Targul Moldovei (dosł. miasto nad Mołdawą) wzięło nazwę całe państwo, które wyzwoliło się spod zależności węgierskiej i stało się samodzielnym państwem feudalnym.
Wzniesienie katedry
Aleksander Dobry był władcą Mołdawii w latach 1400-1432. Według kronikarza Grigore Ureche, Aleksander Dobry podjął się ważnego przedsięwzięcia jakim było uporządkowanie spraw politycznych, administracyjnych oraz kościelnych państwa mołdawskiego. Wspierał handel przyznając w 1408r. polskim kupcom szerokie przywileje handlowe. Będąc wasalem Władysława Jagiełły udzielił królowi Polski wsparcia wojskowego w dwóch wygranych przez Jagiełłę bitwach przeciwko Krzyżakom: pod Grunwaldem w 1410r. i pod Malborkiem w 1422r. Aleksander Dobry zmarł 1 stycznia 1432r. w wyniku choroby, której nabawił się podczas walk pomiędzy Polską a Węgrami.
Kościół rzymskokatolicki pw. „Św. Marii Dziewicy” w Baia został zbudowany na początku XVw. z polecenia hospodara Aleksandra Dobrego, którego pierwszą żoną była Małgorzata, Polka, która wyznawała religię rzymskokatolicką. Aleksander Dobry ożenił się z nią ok. 1393-1394r. Budowa świątyni miała być gestem dyplomatycznym wobec, jak to wyraził się pewien architekt rumuński: silnych i agresywnych polskich sąsiadów. Kościół pw. „Św. Dziewicy” stał się największym kościołem rzymskokatolickim w ówczesnej Mołdawii, i jednocześnie katedrą.
Rok powstania kościoła nie jest znany, ale istnieje wiele hipotez dotyczących daty jego wzniesienia. Z różnych źródeł wynika, że rokiem, w którym świątynia została wzniesiona przez Aleksandra Dobrego, i poświęcona pamięci żony Małgorzaty, był rok 1410.
Świątynia była zbudowana z kamieni wygładzonych oraz kamieni nieociosanych, wyglądem przypominała budowle gotyckie z Transylwanii. Katedra była typu halowego, zakończona ku wschodowi wieloboczną apsydą. W części zachodniej, w stronę wejścia, była przewidziana dzwonnica. Nawa o rozmiarach 8,60m x 26,30m, nakryta była prawdopodobnie sklepieniem ostrołukowym i rozszerzała się dzięki dwóm wypukłym pomieszczeniom przypominając kształt transeptu (nawy poprzecznej).
Biskupstwo katolickie w Baia
W 1413r. król Polski, Władysław Jagiełło, wraz z żoną, królową Anna Cylejską, wystąpili do Antypapieża Jana XXIII z prośbą o erygowanie biskupstwa rzymskokatolickiego w Baia, mianowanie biskupem dominikanina Jana Ryza, nauczyciela kaznodziejów, wikariusza generalnego Bractwa Pielgrzymów w imię Chrystusa. 7 sierpnia 1413r. Antypapież wydał bullę, w której zobowiązywał biskupa Kamieńca Podolskiego do wypełnienia szeregu formalności związanych z erygowaniem biskupstwa w Baia.
Dokładna data założenia biskupstwa w Baia nie jest znana. Zakłada się, że zostało ono erygowane między 11 listopada 1417r. (data wybrania Marcina V na papieża, dzięki któremu biskupstwo powstało) a rokiem 1420, kiedy to Jan Ryza pisał do papieża pełniąc już obowiązki biskupa Baia, czyli ok. roku 1418 . Na czele biskupstwa stało kolejno siedmiu biskupów a ostatnim, który nosił to miano był Mihail Marinoski (1510-1523).
W XVw. miasto Baia miało duży rynek znajdujący się obok katedry, punkt warowny, gdzie składowano zapasy i który, w razie niebezpieczeństwa, służył za schrornienie, duże piwnice, magazyny na towar, drewniany dom ze ścianami ozdobionymi glazurowanymi ceramicznymi płytkami. W Baia osiedlali się kupcy, którzy sprzedawali, w kraju i za granicą, bydło, owce, miód, wosk, ryby, zboża, itp., a kupowali w zamian, narzędzia, sukna, ozdobne przedmioty itp..
Wstąpienie na tron Mołdawii Stefana Wielkiego (1457-1504) przyniosło zmianę orientacji politycznej, która miała wpływ na organizację mniejszości katolickiej. Ponieważ Polska nie mogła już wspierać skutecznie biskupstwa z Mołdawii, zostało ono włączone na powrót do węgierskiej hierarchii kościelnej. W wyniku bitwy z 14/15 grudnia 1467r. pomiędzy Stefanem Wielkim i Maciejem Korwinem, miasto Baia spłonęło doszczętnie, a spora część mieszkańców, w tym biskup, opuściła to miejsce. Po kościele wzniesionym przez Aleksandra Dobrego pozostały tylko mury.
Rok 1467 stał się więc początkiem końca świetności miasta Baia i momentem, w którym nastąpił szybki spadek liczby populacji. Świątynia została jeszcze częściowo odbudowana przez władcę i miejscowych katolików. Latem 1476r. kościół został jednak znów podpalony, tym razem przez wojska sułtana Mahomeda II Zdobywcę. Po tym wydarzeniu, ówczesny biskup przeniósł swoją siedzibę do Białogrodu. Świątynia została naprawiona prawdopodobnie w czasie panowania Piotra Raresza (1527-1538, 1541-1545). W 1523r. biskupstwo Baia przestało istnieć.
Obecny stan świątyni
Liczebność społeczności rzymskokatolickiej z Baia zmniejszała się coraz bardziej, w 1745r., żyło tu już tylko 12 rodzin, które nie były w stanie utrzymać katedry, dlatego ta zaczęła ulegać dalszej degradacji.
Zaraz po drugiej wojnie światowej budowla została zdewastowana. Władze państwowe nadały kilku mieszkańcom ziemię w odległości zaledwie 2-3m od fundamentów kościoła. Kamienie z budowli miały być rozkradane przez miejscowych, wywożone na wozach, i służyć do budowy domów czy piwnic. Działo się to w czasie stalinizmu, kiedy to kościół stanowił symbol sam w sobie i dlatego przyzwalano, czy wręcz zachęcano do tego typu działań.
Po katedrze rzymskokatolickiej w Baia pozostały już tylko ruiny. Zachowała się część wieży na zachodniej fasadzie, resztki murów oraz gotyckie ramy okienne.
Opracowanie: I. Jóźwik
Tłumaczenie: M. Paczkowska
Foto: I. Jóźwik
GPS: 47.422, 26.21357