TATRY są położone między 37° 10″ a 38° W. d. p. p. F. i między 49° 15″ g. s. — i panują nad całym łańcuchem gór Sarmackich w sposobie oddzielnej wyspy, która się wzniosła litemi ścianami pierwotnych skał nagle z poziomu do wysokości 8000′ nad powierzchnię morza.
Miazga Tatrów jest osadzona na niewielkim trzonie, — cała bowiem długość tej krainy, zajmuje od wschodu na zachód 7-8 mil; szerokość z południa ku północy 3-5 mil; obszar około mil 14?; a w porównaniu całego pasma gór Sarmackich, zajmują one zaledwo 1/20 cz. Tatry są tedy tym osobliwe, że lubo na tak nie wielkim trzonie osiadły, lubo nie są podgórzem otoczone, podobnie innym krainom alpejskim, wzniosły się jednak do ich wysokości, niedosięgając jednak linii wieczystego śniegu, a przeto nie należą do najwyższych gniazd alpejskich w Europie.Wielka ta wietrznica jest na wschodzie Europy jednym z owych graniczników niziny Sarmackiej, która się wylała po Ural i Kaukaz, a wysokość jej niknie, w porównaniu tych olbrzymich nizin stawiona, i jest raczej podobną do samotnej, skalistej wyspy, nie wpływając, jak tylko na ukształcenie najbliższych, przyległych sobie obszarów.
Sam grzbiet Tatrów ciągnie się wszędzie wysokością alpejską. Wspólne wyniesienie litych niepodzielonych jeszcze mass na oddzielne szczyty: sięga do 6500′ n. p. m. i na tej wysokości dopiero wystrzelają nagie, ostre, samotne szczyty na 1500′ jeszcze wyżej. Dla oka jednak ginie część istotnej wysokości Tatrów, bo już skalisty ich rdzeń osiadł wysoko, i główne doliny, które go otoczyły, lubo legły do poziomu na pozór, wznoszą się w istocie wyżej od nizin północnego wschodu Europy, i owszem sięgają one wysokością swą najwyższych stanowisk. Cypliska Łysogór w Sandomierskiem, idą z podnóżem Tatrów pod jeden strychulec, a wierzchowina około źródeł Dniepru, Dźwiny i Wołgi, leży nawet o 1000′ niżej od podnóża Tatrów.
Nagle w pionowych prawie ścianach, wznosi się ich trzon wyniosły z poziomu tych okolicznych dolin, i nie łączy się nigdzie z pasmami gór Karpackich, otaczających go do koła w niejakiem oddaleniu.
Na grzbiet Tatrów przypada europejski dział wodny. Wody ich zbierają się w czterech głównych dolinach, a należą do dwóch oddzielnych dorzeczy i do dwóch przeciwnych zlewisk morskich. Ku Wiśle spada obszar obudwu Dunajców, nowotarską doliną, a Poprad ma się doliną spizką ku Dunajcowi; do Dunaju płynie Waga doliną liptowską, a Orawa orawską; Poprad wpada do Dunajca, Orawa do Wagi, Wisła do Bałtyku, Dunaj do morza Czarnego.Z wieki powstały te 4 doliny na podnóżu Tatrów, z sepiska runionych skał i spławionych ziem. Wody Dunajca przerwały grzbiet Beskidu na północy poniżej Sącza, po połączeniu się z Popradem; — podobnież przerwała Waga, na ujściu Orawy, w kierunku zachodnim pasmo gór Fatra. Wprzód zanim sobie obiedwie te rzeki utorowały drogę do morza przez obadwa graniczne pasma gór, były Tatry istotną wyspą, oblaną wielkiem śródziemnem jeziorem. Wyłomami opadłe wody utworzyły te 4 doliny, a tylko tymi dwoma wyłomami łączy się kraina Tatrów z nizinami Polski i wielką doliną Dunaju.
W kształcie dwóch wideł otaczają te doliny skalisty rdzeń Tatrów. Na północy legła nowotarska, na południu liptowska, na zachodzie orawska, a na południu i wschodzie spizka. Do rzek głównych płynących temi czterema dolinami, wpada na zastrzał mnóstwo pomniejszych rzeczek i potoków górskich. Te mają źródła w górach najwyższych i płyną w głębokich, ciasnych wyłomach i debrach raczej niżeli w dolinach. Temi przepaścistemu łożyskami jest lity pień Tatrów niejako na pomniejsze drzazgi alpejskie pokłuty, — więcej jednak na południu i wschodzie, niżeli od północy i zachodu. Dopóki samą skalistą miazgą gór płyną, są wyłomy tych rzek nadzwyczaj zbieżyste, wąskie, grubym odtokiem i rumowiskiem skał zasłane; tam dopiero kędy wychodzą na obszar głównych dolin, ciągną się wzdłuż ich brzegów małe przydolinki. Główne zaś 4 doliny, lubo je nazywają pospolicie dolinami, są w istocie krajem wyniosłym i mają także znaczne górzystości: orawską od nowotarskiej odgranicza dział wodny, który się spuszcza od Babiej góry, pomiędzy dwoma temi dolinami, na południe ku Tatrom. Toż samo przegradza dział wodny, przeskoczywszy grzbiet Tatrów na południu, wierzchowinę doliny liptowskiej od spizkiej. Między nowotarską a spizką wzniosła się Magura spizka na 1500′ prawie nad poziom obudwu tych dolin. Dolina orawska jest Magurą orawską przedzielona na dwie pomniejsze doliny;to jest, na górną dolinę Orawy białej i na większą orawską dolinę, którą płynie Orawa połączona; od liptowskiej nakoniec oddzielają ją zachodnie ciekliny Tatrów, i obiedwie te doliny łączą się z sobą wązkiem tylko pasmem, tuż przed wyłomem Wagi.
Tak tedy dzielą się wewnętrznie te 4 główne tatrzańskie doliny; zewnętrznie zaś otaczają ich obszar lesiste pasma do koła, nie należące już do krainy Tatrów.
Nowotarska dolina graniczy na północy z południowemi stokami Beskidu zwanemi Gorcem; liptowska na południu, z południowym pasmem gór liptowskich, które się wzniosło do wysokości alpejskiej w szczytach Dziumbiru i królewskich Hal; (1) spizka graniczy na południu naprzód z wodnym działem, a dalej na wschodzie z Beskidem, gdy się dział wodny następnie wznosi na grzbiet jego w okolicy Moszyny; orawska dolina nakoniec graniczy na północy z południowemi stokami Babiej góry, a na zachodzie z górami Fatry.
Obrazowo przedstawiając rzecz, możnaby porównać sam skalisty rdzeń Tatrów, do wielkiej twierdzy przyrodzenia; obiedwie Magury, na jej podnóżu położone, do dwóch przedwarownych szańców; — cztery główne doliny do olbrzymich foss opasujących tę twierdzę do koła; — pasma lesiste gór za obrębem dolin, do wielkiego wału; — a obadwa wyłomy Dunajca i Wagi przez grzbiet Beskidu i Fatry, do dwóch bram prowadzących do tej twierdzy.
Znamienite wyniesienie Tatrów nad poziom morza sprawia, że się ich kształt zmienia w miarę wysokości i podziela na osobne niejako krainy, z których każda oddzielne ma piętno.
Naprzód idzie tedy kraina Podhala; do niej należą 4 główne tatrzańskie doliny, aż do podnóża Tatrów i tutaj zasługują na uwagę następujące wymiary:Powyżej wyłomu przez grzbiet Beskidu leży powierzchnia Dunajca na ujściu Popradu. 1125′ n. p. m.
Na ujściu Orawy leży powierzchnia Wagi na początku wyłomu przez pasmo gór Fatry.. 1235′
Biały Dunajec łączy się z Dunajcem Czarnym pod Nowym Targiem na wysokości .. 1735′ n. p. m.
Biała Orawa z Czarną pod wsią Uszcią .. 1698′ n. p. m.
Biała Waga z Czarną pod wsią Lehotą .. 2400′ n. p. m.
Dział wodny między orawską a nowotarską doliną wznosi się .. 2530′ n. p. m.
Dział wodny między liptowską a spizką doliną wznosi się .. 2689′ n. p. m.
Dział wodny między spizką a Hernadu doliną wznosi się .. 1860′ – 2200′ n. p. m.
Dolina orawska leży ze wszystkich 4ch najniżej, średnia jej wysokość sięga do .. 1600′ n. p. m.
Średnia wysokość doliny liptowskiej .. 1650′ n. p. m.
Dolina obudwu Dunajców .. 1980′ n. p. m.
Dolina spizką Dunajców .. 2200′ n. p. m.
Podnoże samych Tatrów poczyna się na połud. 2004′ n. p. m.
Podnoże samych Tatrów poczyna się na półno. 2400′ n. p. m.
W krainie Podhala leżą tedy orne ziemie i polany, obszerne łąki, ostatnie sady drzew owocowych i zimowe mieszkania ludzi. Niższe wzgórza okrywają lasy liściaste, a górną granicę tej krainy strychują już gromadnie drzewa śpilkowe. Nagich odkrytych skał jest tu jeszcze niewiele: w ogólności sterczą tylko skały na zabrzeżach rzek, a dosyć gruba warstwa rodzajnej, napływowej ziemi jest tu podstawą roślinności.
Równo z podnóżem Tatrów i z najwyższemi stanowiskami Podhala, poczyna się dosyć nagle kraina Regli. Są to pasma górzyste, które w kształcie sromych upłazów (terassów), biodra Tatrów do koła osłoniły ciemnym płaszczem lasów. Z razu jest roślinność bujna, w miarę wyniesienia jest warstwa leśnej ziemi coraz płytszą; lecz skał odkrytych jest i tu jeszcze nie wiele. W Reglach biją źródła największej liczby rzek i potoków górskich, a górna granica Regli sięga do wysokości 4600′ n. p. m.
Tu ustają lasy, — a upłazisto legły wielkie alpejskie pasze Halami zwane. Bezleśna kraina Hal wznosi się miejscami dosyć wolno do wysokości 6500’n. p. m., a za podstawę roślinności służy tutaj nie ziemia właściwie, lecz gruba skorupa mchów, którą się pokrył z wieki pokład skalisty. Poniżej górnej granicy Hal pozostają ostatnie źródła, i tutaj poczyna się rozdzielać wspólne wyniesienie litych mass na pojedyncze cypliska, czuby, szczyty i grzbiety alpejskie. Jest to kraina tak zwanych Turni — która się wyżej jeszcze wzniosła nad paszniste Hale na 1500′; wszystko jest tu nagie, ostre, skaliste dziko poszarpane na tysiące większych i mniejszych Turni, które kształty ostrych kręgów mają, poszczypanych, splezłych lub uciętych u wierzchu, albo też wytężyły swe grzbiety w nagich grzebieniach i w przykrych, ciasnych jarzmach.
Tysiącem podobnych Turni wystrzeliła kraina Tatrów ku górze; różnica wysokości ostatecznych szczytów nie jest wielką, bo zaledwo 600′ a najwyższe Turnie wzniosły się prawie na 8000′ n. p. m.
Wyszczególnienie jednak pojedynczych nazwisk i wysokości znakomitszych Turni, przechodzi już zakres tego pisma.Całą przestrzeń Tatrów, możnaby co do jej kształtu podzielić głównie na dwie części, to jest: na grzbiet i gniazdo alpejskie. Posuwając się od zachodu ku wschodowi bystrym grzbietem samych turni, aż do źródeł Jaszczurówki wpadającej do białego Dunajca i Koprowej wpadającej do Wagi, zajmują Tatry najwęższą przestrzeń i są tutaj podobne do ostrego grzbietu, który jest i niższym i nie tyle wydzierganym u góry w krainie Turni. Ztąd zaś posuwając się na wschód, aż ku dolinie spizkiej, są Tatry szeroko gniazdem rozłożone, które znacznie jest wydane łukiem na południe za biegiem wodnego działu, ku wierzchowinie doliny spizkiej i liptowskiej. Tutaj wzniosła się kraina Turni najwyżej, tutaj też jest lite jej wnętrze najwięcej poszarpane, a głębsze lejki i kotliny pomiędzy Turniami leżące, zalały jeziora halskie, zwane Morskiemi oczyma. Znanych dotąd podobnych jezior większych i mniejszych jest 27; wszystkie leżą na średniej wysokości 5000′ n. p. m., i powstały ze stopionych śniegów i wód źródłowych, które się wyżej jeszcze urywają.
Kraina Turni jest ogołocona z ziemi i roślinności, brak tu także i wody, tylko mchy i liszajce czepiają się po nagich skałach. Same cypliska Turni nazywają szczotami; pionowe spadzistości sterminami, grapami ostre poboczne grzebienie, któremi się Turnie z sobą łączą, a rypami olbrzymie rumowiska potrzaskanych skał.Spadek Tatrów jest bardzo nagły bo na przestrzeni 1 i 1/2 do 2 mil mają one miejscami do 6, 000 spadku. Południowa strona jest nagiej z poziomu dolin wzniesiona od północnej, a północna więcej odtokiem skał zasłana. Na południu i wschodzie poszczypały lity pień Tatrów wyłomy górskich potoków; na północy spuszczają się od grzbietu Turni płytkie kamienne ławy i żłoby ku dolinom i przechodzą w ciasne debry poniżej.
Lity rdzeń Tatrów składa się z gnaizów-granitów, te są gdzieniegdzie przełożone podrzędnemi warstwami mikowego łupku i granitem czerwonym. O ścianę tych pierwotnych skał sparły się kwarce i numulitowe wapienie, a te pasy dopiero otaczają na północy i południu pokłady karpackiego piaskowca z trachitowemi szczytami u wierzchu, a to już na obszarze dolin tatrzańskich. Najwyższe massy granitu wzniosły się najpóźniej z poziomu; pasmo wapieni zawiera skamieniałości, a trachitowe wierzchy na piaskowcu świadczą tutaj o działaniu sił wulkanicznych. Żelazne rudy tatrzańskie są najbogatsze ze wszystkich kopalni znanych dotąd na paśmie gór sarmackich. Poniżej jeszcze tych pokładów karpackiego piaskowca legły w nowotarskiej dolinie na północy u stóp Beskidu wielkie torfowiska, przełożone składem zwalonych drzew, zwane Pustaciami.
Nizina Polski na wysokości .. 500-300′ n. p. m.
Ciepłe równie, w których w dolinie Węgierskiej orzechy włoskie i szlachetne owoce rosną, niedochodzą także do podnóża Tatrów i pozo stają na wysokości .. 1000′ n. p. m.
Ostatnie winnice pozostają około Koszyc. Dólna granica jodły poczyna się .. 1000′ n. p. m.
Na południowych stokach Tatrów nikną stałe mieszkania ludzi na wysokości .. 1700′ n. p. m.
W nowotarskiej dolinie sięga górna granica powszechnej uprawy, dębów, żyta, jęczmienia i ostatnich śliw .. 1980’n. p. m.
Na południu zaś sięga powszechna uprawa .. 1998′ n. p. m.
Południowa stopa Regli poczyna się na wysokości .. 2094′ n. p. m.
Na północnych stokach Tatrów nikną stałe mieszkania zimowe .. 2300′ n. p. m.
Północna stopa Regli, górna granica owsa na polanach, a na południowych stokach górna granica jęczmienia i żyta .. 2400′ n. p. m.
Na tej wysokości kończy się zarazem kraina Podhala i w niej pozostaje już sosna .. 2400′ n. p. m.
Na południowych stokach Tatrów sięga jednak górna granica ziemniaków .. 2700′ n. p. m.
Górna granica leszczyny zostaje nieco niżej od buków na wysokości .. 2900′ n. p. m.
Na południowych stokach górna granica owsa na polanach .. 3000′ n. p. m.
Górna granica buczyny .. 3100 n. p. m.
Kraina jaworzyn, kędy jawór i jodła jest w pełnej sile .. 3200′ n. p. m.
Jodła znika na wysokości .. 3500′ n. p. m.
Świrk znika na wysokości .. 4200′ n. p. m.
Górna granica drzew szpilkowych wynio-siego pnia, a zarazem dolna granica kosodrzewiny i roślin halskich .. 4600′ n. p. m.
Górna granica kosodrzewiny .. 5600′ n. p. m.
Limba pojedynczo skarłowaciała pojawia się jeszcze nawet na wysokości…… 6000′ n. p. m.
Górna granica roślin halskich, a dolna granica mchu, liszajców i nagich Turni poczyna się na wysokości .. 6500′ n. p. m. ta wspina się na szczyty najwyższych Turni do .. 8000′ n. p. m. nie sięga jednak linii wieczystego śniegu.
ŹRÓDŁO: Prelekcyje Wincentego Pola – Dra Filozofii i Profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego.
foto: przedwojenne pocztówki
„RZUT OKA NA PÓŁNOCNE STOKI KARPAT” 1851