Leśne linie kolejowe bezspornie stały się symbolem postępu w sposobie transportu drewna. Były również dużym udogodnieniem dla mieszkańców, z ubogich, rozległych terenów Karpat. W ciągu całych dziesięcioleci były jedynym źródłem utrzymania dla wielu karpackich rodzin, a często i jedynym łącznikiem wielu miast na mapie Europy. Okres pierwszej połowy XX w. to tzw. „złoty wiek” leśnych linii kolejowych, kiedy na terenie Karpat istniało łącznie 10000 km torów stanowiących około 10% łącznej długości sieci kolejowych.
Różnorodny polityczny i gospodarczy rozwój poszczególnych państw, na terytorium których rozciągały się Karpaty po II wojnie światowej spowodował zróżnicowanie losów kolei leśnych. Na Słowacji stopniowo malała eksploatacja na poszczególnych liniach kolejowych. W 1982 r. , pomimo wyraźnego sprzeciwu społeczeństwa, z przyczyn ekonomicznych zamknięto ostatnią linię kolejową w Hronci (dzisiejsza kolej Čiernohronská – ČH®). Podobna sytuacja była na Węgrzech, gdzie w latach 70. I 80. XX w. leśne linie kolejowe przestały spełniać swoje pierwotne zadania i stopniowo znikały. Dzięki zachowawczemu podejściu Węgrów do kwestii leśnych wąskotorówek jako zabytków technicznych, ich część została uratowana przed likwidacją.
Także polskie koleje na północnych stokach Karpat , przede wszystkim na terenie byłej Galicji szybko znikały. W wyniku wytyczenia nowej polskiej wschodniej granicy, po II wojnie światowej pozostała tylko jedna linia w Cisnej w Bieszczadach Zachodnich.Na terytorium Ukrainy, aż do 1991 r. będącej republiką Związku Radzieckiego, znalazła się większość galicyjskich leśnych linii kolejowych, które w okresie międzywojennym należały do Polski, oraz wszystkie linie zakarpackie, które najbardziej rozwijały się podczas intensywnego wydobywania leśnego bogactwa Karpat. W latach 50. I 60. XX w. wszystkie najbardziej znane linie kolejowe zostały zmodernizowane i przebudowane na 750 mm rozstaw torów, jednolity w całym ZSRR. Wszystkie istniejące „małe” lokomotywy parowe wymienione zostały za duże maszyny typu PT4 lub Gr z tendrem holowniczym, produkowanym w krajach RWPG, przede wszystkim dla potrzeb ZSRR. W tym okresie, z połączenia trzech samodzielnych linii kolejowych w Wygodzie, Rożniatowie i Osmołodzie, powstała najdłuższa sieć leśnych linii kolejowych w Karpatach, o długości prawie 500 km !
Z początkiem lat 60. Ubiegłego stulecia nastąpił nowy etap modernizacji kolei leśnych. Stopniowa zmiana taboru lokomotyw na spalinowe częściowo przyćmiła romantyzm kolei parowych i stała się zapowiedzią ich końca, który nastąpił w latach 90. XX w. Ostatnie trzy koleje leśne w Ust-Czornej, Osmołodzie i Wygodzie definitywnie uległy zniszczeniu lub zostały sparaliżowane w wyniku powtarzających się katastrofalnych powodzi w ostatnich latach XX w.
W Rumunii, w latach 70. ubiegłego wieku znajdowało się ponad 3000 km kolei leśnych. W okresie reżimu Caucescu brak produktów naftowych przyczynił się do zachowania w roku 1989 około 20 tras leśnych obsługiwanych lokomotywami parowymi o łącznej długości około 1000 km. Nawet w latach 80. XX wieku, w rumuńskich centralnych warsztatach naprawczych lokomotyw leśnych w Reghinu, na krótki czas wznowiono produkcję nowych parowych lokomotyw, dzięki czemu Rumunia w okresie ostatnich dziesięciu lat, stała się unikalnym rajem kolei leśnych na terenie Karpat.
Zachowały się tu one niemal w niezmienionej, pierwotnej formie, uzupełnionej atmosferą i romantyzmem małych lokomotyw parowych, często pamiętających początki eksploatacji. Dopiero zmiana systemu politycznego i wprowadzenie gospodarki rynkowej przyśpieszyły ich zanik.Przyjściem nowego tysiąclecia zakończyła się symbolicznie setna rocznica istnienia leśnych kolejek w Karpatach. Ogromna konkurencja coraz nowocześniejszych środków transportu, ich zmienność, większa dostępność i uniezależnienie się od stabilnej formy podróżowania były główną przyczyną likwidacji leśnych linii kolejowych. Często zdarzało się, że bezpośrednio na uwolnione nasypy dawnych wąskotorówek wylewano asfalt i budowano nowe drogi. Na nieszczęście, ludzie w tym czasie niezbyt uświadamiali sobie specyfikę i niepowtarzalność bogactwa naturalnego Karpat i możliwości wykorzystania kolei leśnych w ruchu turystycznym.
Również konserwacja i modernizacja linii kolejowych i ich wyposażenia pozostaje w tyle za ogólnoświatowym rozwojem techniki, a w większości z nich, od momentu ich powstania, prawie nic się nie zmieniło. Musiało dojść do tego, że w stosunkowo krótkim czasie bezpowrotnie zanikało wiele unikatowych pod względem technicznym leśnych linii kolejowych, często „dzięki” obojętności i braku zainteresowania przedstawicieli ówczesnej władzy i kierownictwa poszczególnych zakładów leśnych.
Dzięki osobistej odwadze i entuzjazmowi kilku gotowych do poświęceń zapaleńców udało się do dziś zachować przynajmniej kilka leśnych linii kolejowych i znaleźć nowe sposoby ich wykorzystania. Na terenie Słowacji jest to ośmiokilometrowy, najciekawszy „ szpickierowy” odcinek Kysucko-orawskiej leśnej linii kolejowej, na razie udostępniony na dwukilometrowym odcinku trasy ( do pierwszej „szpickiery” – trawersu od strony Kysuckiej), wchodzący w skład skansenu i Muzeum wsi Kysuckiej we wsi Vychylovka. Z drugiej jednak strony należy zwrócić uwagę na to, że starania Muzeum Orawskiego zmierzające do odnowienia prawdopodobnie najładniejszego odcinka ze wszystkich zachowanych leśnych linii kolejowych Tanečnik – Beskid, zostały w październiku 2006 r. zakończone sukcesem, a do przełęczy Beskid ponownie po latach zawitała lokomotywa. Pozostaje tylko wierzyć, że tradycyjne, niezbyt przyjazne stosunki Oravy i Kysůc pokona, tak jak kiedyś, wspólne zainteresowanie, a po latach można będzie przejechać całą zachowaną unikatową trasę przynajmniej lekkimi drezynami. Depozytariusz pojazdów należących do Povaľskej leśnej linii kolejowej (PL®) w Liptowskim Hrádku, przeniesiony do Muzeum wsi Liptovskiej w Pribiline, od 2006 r. oferuje odrestaurowany parowóz Kč4 razem z unikatową kolekcją pierwotnego parku maszynowego PL® na około 200 m torów. Natomiast ostatnia, kiedyś największa Čiernohronská leśna linia kolejowa w Czarnym Balogu, użytkuje zachowana ostatnią część głównej trasy o długości 16 km, prowadzącej przez Chwatimech – Czarny Balog – Vydrovoi już od ponad 15 lat regularnie przewozi dziesiątki tysięcy turystów, a obecnie również trasa ta wiedzie do nowo wybudowanego niezwykle interesującego Leśnego Skansenu w dolinie Vydrovskiej.
Polska Bieszczadzka kolejka leśna w Cisnej od 1997 r. regularnie przewozi turystów na trasie o długości 25 km (Przysłup – Majdan k. Cisnej – Wola Michowa ) Z początkiem 2006 r. powrócił do bieszczadzkich dolin zapach dymu lokomotywy parowej, a od 2008 r. planowane jest wznowienie przejazdu aż do Nowego Łupkowa. Na Węgrzech, osiem ( pierwotnie leśnych)tras kolejowych ( Nagybörzsöny, Kemence, Királyrét, Gyöngyös, Felsotárkány, Szilvásvárad, Miskolc i Pálháza) cieszy się dużym zainteresowaniem ze strony turystów w miesiącach letnich.Rumunia, na przekór swojej dominującej pozycji w „królestwie leśnych tras kolejowych” w ciągu ostatnich lat XX w. , zachowała tylko niedostępną dla turystów, unikatową leśną trasę kolejową z naziemną kolejką linową w Covasne oraz ostatnią, regularnie eksploatowaną przez szwajcarską spółkę, parową linię kolejową, która pierwotnie wykorzystywana była w rumuńskich Karpatach w Viseu de Sus. Szwajcarska spółka odnowiła linię kolejową po niszczących powodziach z 2001 r.
Sytuacja ekonomiczna obywateli na Ukrainie powoli stwarza warunki umożliwiające uratowanie którejś z leśnych linii kolejowych i wykorzystanie jej dla ruchu turystycznego, na przykład we wschodniej części Ukrainy w okręgu Iwano-Frankowskim. Mnogość zamówień od garnących się do przejażdżki austriackich miłośników kolei oraz ich aktywność dobrze wróżą przyszłemu rozwojowi. Do dzisiaj możemy zobaczyć w Mindunku Beskidzkim ( kiedyś element systemu KL Wygoda) niedokończone fragmenty leśnej trasy kolejowej oraz części trasy w Wygodzie, która – na odcinku odnowionym po powodziach z 1998 r. – jest stale wykorzystywana do regularnego transportu drewna, a jest ona obok rumuńskiego Viseu de Sus, ostatnią pozostałością królestwa kolei leśnych Karpatach.
Większość linii kolejowych, torów, urządzeń i pojazdów historycznych bezpowrotnie znika na złomowiskach. Fotografie wykonane przez entuzjastów są jedyną pamiątką ich bogatej w przeszłości historii…
WYKAZ LEŚNYCH KOLEJEK
SŁOWACJA
1. Kysucko-oravská kolejka leśna (Oąčadnica – Chmúra – Tanečník – Zákamenné)
2. Ąubochnianská kolejka leśna (Ąubochnia – Močidlá)3. Čiernohronská ľeleznica (ČH®) (Chvatimech – Hronec – Čierny Balog – Vydrovo)
4. Pováľska kolejka leśna (Liptovský Hrádok – Kráµova Lehota – Čierny Váh)
5. Vígµaąská kolejka leśna (Vígµaą – Očová – Kyslinky)
6. Kolejka leśna Závadka nad Hronom (Závadka – Polomka – Stoľky)
7. VLS (Vojenské lesy a statky) Kamenica nad Cirochou
8. Leśna kolejka Remetské Hámre (Vihorlat)
POLSKA
9. OKL (Oddział Kolei leśnych) Cisna (Nowy Łupków / Rzepedź – Cisna – Wetlina)
WĘGRY
10. ÁEV Nagybörzsöny (ÁEV = Állami Erdei Vasutak – Státní lesní dráhy) (Szob – Nagyírtás – Nagybörzsöny)
11. ÁEV Királyrét (Kismaros – Királyrét)
12. ÁEV Szilvásvárad (Szilvásvárad – Szalajka)
13. ÁEV Felsőtárkány (Felsőtárkány – Felnémet)
14. ÁEV Pálháza (Pálháza – Rostalló)
UKRAINA
15. Leśna kolejka Vyhoda (Wygoda – Mindunok Solotwinskij, Wygoda – Ludwikówka – Swica)
16. Leśna kolejka Łuhy (bywala Roznatow-Krechowice) (Roznatov – Łuhy – Lipowica)
17. Leśna kolejka Osmołoda (Brosnew – Zakernicnoje – Osmołoda – Darów – Czarna Rika)
18. Leśna kolejka Us» Czorna (Teresva – Neresnica – Us» Czorna – Us» Turbat – Us» Płajska)
19. Leśna kolejka Bronka, Borżawska kolei leśna
20. Leśna kolejka Skole, Lwowska oblast Ukrainy (Bieszczady Wschodnie)
RUMUNIA
21. CFF Viseu de Sus (Viseu de Sus – Novat – Botizu – Coman, odbočka Novat – Ripi)
22. CFF Moldovita (Moldovita – Rasca – Argel)
23. CFF Risca (Falticeni) (Risca – Slatioara – Deleleu)
24. CFF Rastolita (Rastolita – Secu – Gura Scurtu)
25. CFF Roznov (Roznov – Falcau)
26. CFF Tazlau (Tazlau – Gryl)
27. CFF Comanesti (Comanesti – Petrosu – Negru)
28. CFF Finis (Finis – Valea Iapi – Cruce)
29. CFF Scutaru (Scutaru – Bucias – Comanici)
30. CFF Oituz (Oituz – Fagrotund)
31. CFF Covasna (Covasna – Siclau – Comandau – Ghiua)
32. CFF Toplita (Toplita – Creanga – Borsec)
33. CFF Cimpu Cetatii (Cimpu Cetatii – Brazatel – Mikuly)
34. CFF Stilpeni (Stilpeni – Aninoasa – Rausor – Carpenoasa)
35. CFF Orastie (Orastie – Costesti – Valea Rea – Timpu)
36. CFF Tismana (Tirgu Jiu – Borosteni – Tismana – Apa Neagra)
37. Teregova (Teregova – Petris – Poiana – Banjal)
38. CFF Margina (Margina – Petroasa – Cheiva – Sasa)
Tekst: Aleą Bilek
foto: I. Jóźwik M. Scelina
Fotografie archiwalne ze zbiorów Aleąa Kučery